By Marathi Deta 
पोल्ट्री फार्म व्यवसाय योजना
पोल्ट्री फार्मिंग म्हणजे काय?
पोल्ट्री फार्मिंग म्हणजे अंडी आणि मांस उत्पादनासाठी कोंबड्यांसह विविध प्रकारच्या घरगुती पक्ष्यांचे संगोपन करणे. भारतात पोल्ट्री फार्मिंग हा शेती आणि कृषी व्यवसायातील सर्वात वेगाने वाढणारा उद्योग आहे. सध्या भारतात सुमारे ३० लाख शेतकरी पोल्ट्री फार्मिंग करत आहेत. पूर्वी केवळ अंगणातील कोंबड्या वाढवण्यापुरता मर्यादित असलेला हा व्यवसाय आता तंत्रज्ञान व व्यवसायाधारित मोठ्या प्रमाणावर विस्तारला आहे.
पोल्ट्री फार्म व्यवसाय सुरू करण्याचा खर्च
पोल्ट्री फार्म सुरू करण्याचा खर्च हा त्याच्या प्रमाणावर अवलंबून असतो. भारतात साधारणतः खालील प्रमाणे खर्च अपेक्षित आहे –
- लहान प्रमाणात पोल्ट्री फार्म – ₹५०,००० ते ₹१,५०,०००
- मध्यम प्रमाणात पोल्ट्री फार्म – ₹१,५०,००० ते ₹३,५०,०००
- मोठ्या प्रमाणात पोल्ट्री फार्म – ₹७,००,००० ते ₹१०,००,०००
जर आर्थिक मदतीची गरज असेल, तर बँकेतून व्यवसाय कर्जासाठी अर्ज करू शकता. तसेच, सरकारी योजना, मित्र किंवा कुटुंबाकडून निधी गोळा करण्याचा पर्यायही उपलब्ध आहे. बँकेकडून कर्ज घेतल्यास कर सवलती मिळू शकतात, त्यामुळे हा पर्याय अधिक फायदेशीर ठरतो.
पोल्ट्री फार्म व्यवसाय सुरू करण्यासाठी टप्प्याटप्प्याने मार्गदर्शक प्रक्रिया
१. व्यवसाय योजना तयार करणे
पोल्ट्री फार्म व्यवसायासाठी एक योग्य मार्गनकाशा तयार करणे आवश्यक आहे. त्यामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश असावा –
- पोल्ट्री फार्मसाठी योग्य जागेची निवड
- आवश्यक उपकरणांची यादी
- पोल्ट्री फार्ममध्ये कोणत्या प्रकारचे पक्षी असतील याचा निर्णय
- अंडी उत्पादन, ब्रॉयलर संगोपन यासारख्या प्रक्रियांची माहिती
- मनुष्यबळ, वित्तीय स्रोत यांचे नियोजन
- विपणन आणि जाहिरात धोरणे
- आवश्यक परवानग्या आणि कायदेशीर प्रक्रिया
२. जागेची निवड व आवश्यक उपकरणांची खरेदी
योग्य जागेची निवड करणे हा व्यवसायाच्या यशासाठी महत्त्वाचा टप्पा आहे. पोल्ट्री फार्मसाठी प्रामुख्याने चार प्रकार असतात –
- फ्री रेंज पोल्ट्री फार्म – १२,००० ते ३६,००० चौरस फूट जागेची आवश्यकता
- सेमी रेंज पोल्ट्री फार्म – ८,००० चौरस फूट जागेची आवश्यकता
- बॅटरी केज पोल्ट्री फार्म – ६,००० चौरस फूट जागेची आवश्यकता
- पूर्णतः नैसर्गिक पोल्ट्री फार्म – ४४,००० चौरस फूट जागेची आवश्यकता
३. पक्ष्यांच्या प्रकाराची निवड
भारतात प्रामुख्याने खालील तीन प्रकारच्या कोंबड्या मोठ्या प्रमाणावर वाढवल्या जातात –
- ब्रॉयलर कोंबड्या – ८ आठवड्यांत पूर्ण वाढ होऊन मोठ्या प्रमाणात मांस उत्पादन होते.
- लेअर कोंबड्या – १८-१९ आठवड्यांपासून अंडी देण्यास सुरुवात करून ७२-७८ आठवडे अंडी देतात.
- रूस्टर कोंबड्या – ह्या नर पक्षी कोंबड्यांचे संरक्षण करण्यासाठी आणि सुरक्षा पुरवण्यासाठी ठेवले जातात.
४. पोल्ट्री फार्म व्यवस्थापन आणि निगा राखणे
- स्वच्छ पाणी आणि पौष्टिक खाद्य पुरवणे
- नियमित लसीकरण करणे
- रोग टाळण्यासाठी योग्य खबरदारी घेणे
५. आवश्यक परवानग्या आणि परवाने घेणे
भारतात पोल्ट्री व्यवसायासाठी खालील परवानग्यांची आवश्यकता असते –
- स्थानिक ग्रामपंचायतीकडून “ना हरकत प्रमाणपत्र (NOC)”
- प्रदूषण नियंत्रण मंडळाकडून “ना हरकत प्रमाणपत्र”
- वीज वापरास परवानगी
- भूजल विभागाकडून परवाना
६. विपणन आणि जाहिरात धोरणे
- व्यवसायाचे नाव आणि लोगो ठरवणे
- जवळच्या बाजारपेठेत विक्री करणे
- ऑनलाईन विपणनासाठी वेबसाइट तयार करणे
- सोशल मीडियाचा उपयोग करून ब्रँड प्रमोशन करणे
पोल्ट्री फार्म व्यवसायाचा नफा
भारतात पोल्ट्री फार्म व्यवसाय हा फायदेशीर मानला जातो. ब्रेकईव्हन पॉइंट (नफा-तोट्याच्या टप्प्यापर्यंत पोहोचण्याचा कालावधी) फक्त ६ महिने असल्याचे निरीक्षण आहे. व्यवसायाचा आकार वाढवल्यास अधिक नफा मिळतो.
पोल्ट्री फार्म व्यवसायाचे फायदे
- आरोग्यविषयक जागरूकता वाढल्याने मागणी वाढली आहे.
- कृषी क्षेत्रातील सर्वाधिक फायदेशीर व्यवसायांपैकी एक आहे.
- कमी भांडवलात सुरू करता येतो.
- कमी वीज आणि पाणी लागते.
- रोजगार संधी वाढतात.
पोल्ट्री उद्योगाचा भारतीय अर्थव्यवस्थेवर प्रभाव
- भारतीय पोल्ट्री उद्योगाचा GDP मध्ये सुमारे ₹१६,७९९ कोटींहून अधिक योगदान आहे.
- भारत हा जगातील ५वा सर्वात मोठा अंडी उत्पादक आणि ९वा सर्वात मोठा पोल्ट्री मांस उत्पादक आहे.
- पोल्ट्री उत्पादन आणि खप यामध्ये मोठ्या प्रमाणावर वाढ होत आहे.
काही वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
१. पोल्ट्री फार्मिंग म्हणजे काय आणि भारतात यशस्वी पोल्ट्री व्यवसाय कसा सुरू करायचा?
उत्तर: पोल्ट्री फार्मिंग म्हणजे पक्ष्यांचे पालन करून त्यांच्या अंडी व मांस विकून नफा मिळवणे. यासाठी योग्य जागा, आवश्यक उपकरणे, पक्ष्यांचे प्रकार, उत्पादन प्रक्रिया, आर्थिक गणित, विपणन योजना आणि सरकारी परवाने यांची आवश्यकता असते.
२. भारतात पोल्ट्री फार्म सुरू करण्यासाठी किती खर्च येतो?
उत्तर: साधारण ₹५०,००० ते ₹२ लाख रुपये लागतात.
३. पोल्ट्री फार्मिंग भारतात फायदेशीर आहे का?
उत्तर: होय, हा कृषी व्यवसायांपैकी सर्वात जलद वाढणारा आणि फायदेशीर व्यवसाय आहे.
४. भारतातील सर्वोत्तम पोल्ट्री जाती कोणत्या आहेत?
उत्तर: आसिल, कडकनाथ, फ्रिझल, नेकेड नेक इत्यादी.
५. पोल्ट्री व्यवसायासाठी किती मजूर आवश्यक आहेत?
उत्तर: साधारणपणे ५०० पक्ष्यांसाठी २-३ मजूर आवश्यक असतात.
६. पोल्ट्री फार्म व्यवस्थापनासाठी कोणते सॉफ्टवेअर उपलब्ध आहे?
उत्तर: NAVFarm हे सॉफ्टवेअर संपूर्ण पोल्ट्री फार्म व्यवस्थापनासाठी मदत करते.
महत्वाची टीप:
पोल्ट्री फार्म सुरू करण्यापूर्वी प्रत्यक्ष शेतात भेट देऊन अनुभव घ्या. यामुळे व्यवसायाच्या बारकाव्यांची अधिक चांगली माहिती मिळू शकेल. 🚀